Napisy

Na cmentarzach spotykamy różnorodne napisy, które posiadają kilka stałych elementów:
formułę wstępną np. D[eo]. O[ptimo]. M[aximo] lub Ś.P; imię i nazwisko z dodatkami, np. tytułami naukowymi, stopniami wojskowymi oraz, w wypadku kobiet, nazwiska rodziny, z której pochodziła lub nazwisk z poprzednich związków małżeńskich (primo voto itd.); funkcje i urzędy, sprawowane przez zmarłego; data narodzin (w pełnej formie lub jedynie rok), częściej data śmierci (w pełnej formie lub jedynie rok), wiek; tekst okolicznościowy, np. cytat z Biblii albo inne ku czci zmarłego.
   Napisy cmentarne zamiennie nazywane „epitafia” lub „inskrypcjami”, przez Władysława Kopalińskiego w „Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych” objaśniane są następująco: „… napis nagrobkowy; płyta, tablica z napisem ku czci zmarłego; wiersz ku czci osoby zmarłej; wiersz satyryczny o osobie żyjącej, w formie napisu nagrobkowego. – łac. epitaphium ‘oracja pogrzebowa; z gr. epitάphion , epi-; tάphos, grób pogrzeb”. Natomiast pod pojęciem „inskrypcja”, w słowniku Kopalińskiego znajdujemy: „…napis wyryty w trwałym materiale (kamień, metal) na nagrobkach, tablicach, monetach itd. – łac. inscriptio ‘pisanie; napis na monumencie”.

   Oto przykłady napisów z bydgoskich cmentarzy:
„Prof. Dr. med. et wet., Kier. ZOOHig. Kazimierz Panek, 15 II 1873 r., 13 XI 1935 r., Ozdob. Krzyżem Obrony Lwowa, Orlętami odz. Legji Straży Obyw., O. Wys. Zagranicz. Odznacz. Za Bohat. Zwalczanie epidemii w Wojnie Świat., Prezes Kat. Stow. Męż. Bielawki; Miłość zwycięża śmierć i grób”

„Ś.P. Juliusz Kroenitz, 21.7.1897, 29.9.1982, Major Kawalerii, Legionista - Peowiak, uczestnik Kampanii Wrześniowej, Odznaczony Jasnogórskim Medalem, PRO FIDE et PATRIA, Służył Polsce jak umiał najlepiej”

   Na dawnych grobach zamiast powszechnie używanego obecnie skrótu „Ś.P.” pisano „D.O.M.” (Deo Optimo Maximo - Bogu Najlepszemu), na końcu zaś - „RiP” („Requiescat in pace” - „Niech spoczywa w spokoju”). Współcześnie sentencje łacińskie nagrobne spotyka się sporadycznie. Znajdujemy - „Miserere Mei Deus” („Zmiłuj się nade mną Boże”), „Libera me Domine de morte aeterna” („Panie, uwolnij mnie od śmierci wiecznej”), „Credo quod Redempter meus vivit, et in novissimo die de terra surrecturus sum” („Wierzę; że mój Odkupiciel żyje i zmartwychwstane w dniu ostatecznym”) może być też nawiązaniem do psalmu: „Wierzę, że mój Odkupiciel żyje. Na ziemi wystąpi jako ostatni”.

   Nieodłącznym symbolem wszystkich grobów jest krzyż. Jeśli nie jest ustawiony pionowo na mogile, to wykuto go na płycie lub na nagrobku. Temu znakowi wiary i religijności towarzyszą dodatkowo epitafia. Ze względu na treść można wyodrębnić kilka grup napisów. Pierwsza zawiera napisy wyrażające ufność do Boga oraz pogodzenia się z Jego wolą w obliczu śmierci.
 „Jezu, ufam Tobie”,
 „Bądź wola Twoja”,
 „Bóg tak chciał”.

   Takie lub podobne sentencje występują na bydgoskich grobach wiele razy. Równie często spotyka się napisy zawierające prośby lub życzenia o zbawienie duszy zmarłych i spokojny wieczny ich spoczynek:
 „Jezu, zbaw moją duszę”,
 „Spoczywaj w Bogu”,
 „Niech spoczywa w pokoju”,
 „Wieczne odpoczywanie racz im dać Panie”.

   Kolejna grupa napisów nagrobnych są prośby do miłosierdzia Bożego o zbawienie zmarłych lub prośby do żyjących o modlitwę za nimi:
 „Okaż nam, Panie Jezu, swoje miłosierdzie”,
 „Prosi o modlitwę”,
 „Prosi o westchnienie do Boga”.

   Na wielu grobach wyrażono akty wiary, nadziei i miłości:
 „Wierzę w ciała zmartwychwstanie i żywot wieczny”,
 „W Bogu nadzieja”,
 „Bóg nadzieją i zbawieniem naszym”.

   Dość częste są odwołania do Matki Bożej w lakonicznym pozdrowieniu „Ave Maria” lub po polsku - „Zdrowaś Maria” oraz prośbach:
 „Matko Chrystusowa, módl się za nami”,
 „Matko Bolesna, módl się za nami”.

   Kolejna grupa to napisy nagrobne w których wyrażana jest miłość i przywiązanie do osób, które odeszły oraz pamięć o nich:
 „Odszedłeś, lecz w sercach pozostałeś”,
 „Zostaniesz zawsze w naszych sercach”,
 „Najdroższa Grażynko, smutno nam bez Ciebie”.

   Na wielu innych grobach umieszczono dedykacje w rodzaju:
 „Ukochanemu, najukochańszemu mężowi”,
 „Najlepszym Rodzicom”,
 „Najdroższej i bardzo kochanej Matce - córka i wnuczki”,
lub zwroty:
 „Ukochany mąż i tatuś”,
 „Najdroższy mąż i tatuś”,
 „Najukochańsza żona i mamusia”,
 „Ukochana córka”,
 „Tu spoczywa najukochańszy Synek”,
 „Tu spoczywa najukochańsza córeczka i wnuczka”.

   Na bydgoskich cmentarzach znaleźć można również epitafia w językach obcych, m.in. w języku francuskim (z cmentarza bielawskiego):
 „A mon époux notce pére et grand pére regretted” – „Mój Mąż, nasz Ojciec i Dziadek wspomniany w żalu”

   Z niektórych napisów nagrobnych przebija nuta szczególnego żalu i wyrzutu z powodu przedwczesnej śmierci dzieci, np.: „Synku Drogi, Córeczko Droga, Dziecino Droga, Córeczki Drogie, za wcześnie zabrał nam Cię (Was) Bóg”. Znajdujemy również na grobach napisy czysto informacyjne w rodzaju:
 „Ś.P. Józef Deręgowski, 1895-1940 r., Funkcjonariusz Policji, Jeniec Ostaszkowa, zamordowany przez NKWD, spoczywa na cmentarzu w Miednoje, Córka, Syn i Rodzina”,
 „kap. WP Stanisław Kowalewski, Zginął w ZSRR w 1940 roku”

lub ograniczające się jedynie do informacji:
 „Pochowany w Detroit”,
 „Pochowany w Szczecinie”.

   Prócz przykładowych epitafiów, na nagrobkach bydgoskich cmentarzy można zauważyć różnorodne elementy zdobnicze. (zob. zakładka Symbole).