Esman Tadeusz (1903 – 1987)
historyk, archiwista, działacz społeczny
Urodzony 12 VI 1903 r. w Poznaniu, syn Józefa, rzemieślnika, i Tekli ze Śmidowiczów. Wywodził się z wielkopolskiej, patriotycznej rodziny. Uczył się w Poznaniu, najpierw w szkole powszechnej, następnie w Szkole Wydziałowej i w Gimnazjum im. Bergera. W 1923 r. zdał egzamin dojrzałości. Po ukończeniu gimnazjum zapisał się na Wydział Filozoficzny i Humanistyczny Uniwersytetu Poznańskiego. Studiował historię jako główny przedmiot, stopień magistra filozofii w zakresie historii uzyskał 15 XII 1936 r. na podstawie pracy zatytułowanej „Jan Wilhelm Kassyusz. Zarys biografii na tle życia Wielkopolski w pierwszej połowie XIX wieku”.
Pracę zawodową rozpoczął w 1927 r., został zaangażowany na czas określony przez Archiwum Państwowe w Poznaniu i wydelegowany do oddziału tego Archiwum w Bydgoszczy, gdzie prowadził prace porządkowe nad zespołem akt regencji bydgoskiej. Po wygaśnięciu umowy w lipcu 1927 r. powrócił do Poznania i pracował w archiwum Biura Historycznego przy DOK VII, porządkując akta powstania wielkopolskiego. Od 1 XII 1928 r. pełnił funkcję ,,prowizorycznego urzędnika”, czyli p.o. kierownika Oddziału AP Poznańskiego w Bydgoszczy. Dnia 10 I 1934 r. mianowano go do odwołania podreferendarzem w Oddziale. W dalszym ciągu, aż do 30 IX 1939 r., był p.o. kierownika Oddziału AP Poznańskiego w Bydgoszczy.
Po wybuchu II wojny światowej, zgodnie z zarządzeniami ewakuacyjnymi, w nocy z 3 na 4 września 1939 r. opuścił Bydgoszcz i dotarł do Warszawy. Przydzielony został do grupy pracowników, którzy mieli brać udział w akcjach przeciwpożarowych w budynkach AGAD i Wydziału Archiwów Państwowych. Po upadku Warszawy ukrywał się kilka miesięcy w Poznaniu i Łodzi. Do Bydgoszczy wrócił w styczniu 1940 r. Miejscowy urząd pracy skierował Esmana do Kulturamtu (Okręgowego Urzędu Ziemskiego), gdzie powierzono mu funkcję archiwisty i tłumacza. Jesienią 1942 r. został wydelegowany na okres kilku miesięcy do bydgoskiego Oddziału Archiwum Rzeszy w Gdańsku (Reichsarchiv Danzig, Zweigstelle Bromberg). Opracował wtedy repertorium akt b. Komisji Generalnej. W Kulturamcie pracował do lipca 1944 r., następnie skierowany został do robót przymusowych i przebywał w obozie pod Aleksandrowem Kujawskim. W połowie stycznia 1945 r. uciekł z obozu i wrócił do Bydgoszczy.
Po wyzwoleniu miasta w końcu stycznia 1945 r. został członkiem Tymczasowego Komitetu Miejskiego i stanął na czele Komitetu Ochrony Mienia Państwowego i Kulturalnego, przekształconego później w Wojewódzki Komitet do Spraw Bibliotecznych i Archiwalnych. Równocześnie opiekował się bydgoskim Oddziałem Archiwum Państwowego w Poznaniu. Kierownictwo tego Oddziału powierzono mu oficjalnie 1 VII 1945 r. Kiedy Oddział bydgoski Archiwum Państwowego w Poznaniu przekształcono w Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Esman został jego kierownikiem, a następnie od 22 VII 1949 r. tymczasowym dyrektorem. Dnia 29 V 1952 r. ze względu na zły stan zdrowia zmuszony był zrezygnować z zajmowanego stanowiska. Ale już 1 IX 1952 r. został mianowany najpierw prowizorycznym kustoszem, a następnie 29 XI 1955 r. kustoszem w bydgoskim WAP. Dnia 1 IV 1964 r. powołany został na stanowisko adiunkta naukowo-badawczego w tymże archiwum. W okresie od 1 XI 1964 do 31 XII 1965 r., za zgodą NDAP, pracował dodatkowo w BTN na stanowisku kierownika pracowni naukowej.
W 1968 r. Esman ukończył 65 lat, nabywając uprawnienia emerytalne. Pracował jednak nadal, a 29 XII 1970 r. prezes Rady Ministrów przyznał Esmanowi rentę specjalną z tytułu zasług własnych, dopiero wtedy Esman poprosił o rozwiązanie z nim umowy o pracę z dniem 28 II 1970 r.
Esman – archiwista nie zaniedbywał działalności naukowej. Zapoczątkował ją już w okresie studiów, działając w Kole Historyków Studentów UP. Jako członek zarządu tego koła reprezentował środowisko poznańskie na Zjeździe Kół Historyków w Wilnie. Czynnie uczestniczył w organizowaniu Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu w 1925 r. W latach 1937–1939 zbierał materiały źródłowe do historii ruchu plebejskiego w 1846 r. Prace te przerwał wybuch wojny, a zebrana dokumentacja przepadła w okresie okupacji. Owocem ówczesnych zainteresowań i badań był obszerniejszy artykuł „Bydgoszcz na tle wypadków 1846”, opublikowany w 1947 r. w „Arkonie” i biogram Józefa Esmana, wydrukowany w PSB.
Po zakończeniu II wojny światowej swoją uwagę skupił na archiwoznawstwie i publikacji źródeł. Spośród wielu prac poświęconych archiwum bydgoskiemu na uwagę zasługuje referat zatytułowany „Archiwum Państwowe w Bydgoszczy”, wygłoszony 19 II 1947 r. na Pierwszym Ogólnopolskim Zjeździe Historyków Pomorza i Prus w Toruniu, wydrukowany w Zapiskach TNT w Toruniu.
W latach 1957–1958 stał na czele Komitetu Organizacyjnego Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. Przez szereg lat sprawował w BTN funkcję wiceprezesa, wiele czasu poświęcając sprawom organizacyjnym. Bardzo zaangażował się w prace Wydziału Humanistycznego i Komisji Historii BTN. W BTN działał do ostatnich dni swego życia.
Szerszą działalność społeczno-polityczną rozwijał od 1945 r. W czasie walk o Bydgoszcz w styczniu 1945 r. wszedł w skład Tymczasowego Komitetu Obywatelskiego, który przejął władzę cywilną w mieście. Z ramienia tego Komitetu utworzył wspomniany już Komitet Ochrony Mienia Społecznego i Kulturalnego. Zabezpieczał budynek bydgoskiego Archiwum. Był również inicjatorem i współorganizatorem Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, w której następnie przez szereg lat czynnie działał. Od 1946 r. był członkiem Głównej Komisji BZH. Współdziałał przy tworzeniu w 1945 r. bydgoskiej organizacji SD. Dwukrotnie pełnił funkcję przewodniczącego i trzykrotnie wiceprzewodniczącego WK SD w Bydgoszczy. Wybierany był również do władz centralnych Stronnictwa (CK, Komisja Rewizyjna). Przez szereg lat zasiadał w zarządzie TMMB. W 1971 r. otrzymał tytuł honorowego członka Towarzystwa. Od lutego 1945 do 1950 r. był radnym MRN, a w latach 1948–50, zasiadając w jej Prezydium, zajmował się sprawami oświaty i kultury. W latach 1959–1961 przewodniczył Komisji Kultury WRN. Jako przewodniczący Komisji Kultury po raz pierwszy w historii WRN podjął podczas sesji temat rozwoju szkolnictwa wyższego i nauki w województwie bydgoskim.
Odznaczony został orderami i odznaczeniami: Krzyżem Kawalerskim, Oficerskim i Komandorskim OOP, dwukrotnie ZKZ (1946, 1952), Medalem X-lecia PRL (1955) oraz odznaką Zasłużony dla Archiwistyki (1978). Otrzymał również odznaki: „Bydgoszcz – Zasłużonemu Obywatelowi” i „Za szczególne zasługi dla rozwoju województwa bydgoskiego”. Zmarł 16 IX 1987 r.